Bijzondere ets van Mondriaan in Villa Mondriaan – Caroline Schuurman

Sinds kort is een recent ontdekte ets van Piet Mondriaan (1872-1944) te zien in Museum Villa Mondriaan. Deze afdruk is een bruikleen uit collectie Stichting de Kunsttunnel. Het is een van de drie bekend zijnde afdrukken. Daarvan is dit exemplaar de best bewaarde. Mondriaan heeft in zijn leven maar enkele etsten gemaakt. Het was dan ook bijzonder dat een particuliere verzamelaar zich in november 2022 met deze onbekende ets bij het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (RKD) meldde.

Piet Mondriaan, Jonge vrouw met cape en hoed, 1896-1897, ets, Collectie Stichting de Kunsttunnel.

Naam afgebeelde vrouw onbekend

Het is onbekend wie de afgebeeld vrouw is. Hoewel op de achterzijde met potlood de naam Frederika H. Broeksmit (1875- 1945) staat geschreven, is zij niet de geportretteerde. We kunnen alleen maar gissen waarom dat werd genoteerd. Broeksmit was een Rotterdamse kunstenaar en dichter, die de etstechniek zeer goed beheerste. Misschien was de ets ooit in haar bezit of in dat van professor Rudolf Stang (1831-1927). Stang leidde de etsklas aan de Amsterdamse Rijksacademie van Beeldende Kunsten en had grafisch werk van zijn leerlingen in zijn bescheiden collectie. Mogelijk werd verondersteld dat Broekmsit de ets had vervaardigd. Evenals Mondriaan volgde ze haar opleiding aan de Rijksacademie (1899-1902) en was ze lid van kunstenaarsvereniging Arti et Amicitae in Amsterdam.

Datering ets

Een andere afdruk van de ets Jonge vrouw met cape en hoed bevindt zich in de collectie van het Kunstmuseum Den Haag. Bij deze Haagse versie gaat het waarschijnlijk om een proefblad, omdat in de marges vlekken en vingerafdrukken zichtbaar zijn. In het door Katkuscha Otte en Ingelies Vermeulen geschreven boek Vrouwen in het leven van Mondriaan staat een afbeelding van deze Haagse ets onder de naam Damesportret met de datering 1899-1900. Deze datering werd gegeven door kunsthistoricus Robert Welsh (1954-1966). In zijn oeuvrecatalogus uit 1998 is het werk met de titel Young woman with cape and hat opgenomen. RKD-conservatoren Wietse Coppes en Jeroen Kapelle deden naar aanleiding van de recent ontdekte afdruk van de ets opnieuw onderzoek. Dat onderzoek maakt aannemelijk dat de eerdere datering niet klopt. Het werk is zeer waarschijnlijk al eerder, tijdens de etsklas in 1896-1897, gemaakt.

1. Lammert van der Tonge, voortekening Vrouw met cape en hoed, 1896-1897, tekening, particuliere collectie, voorheen collectie prof. R. Stang.
2. Lammert van der Tonge, Vrouw met cape en hoed, 1896-1897, ets, collectie Rijksakademie van Beeldende Kunsten, Amsterdam.
3. Piet Mondriaan, Jonge vrouw met cape en hoed, 1896-1897, ets, collectie Stichting de Kunsttunnel.

Etsklas 1896-1897

Mondriaan stond tussen november 1892 en augustus 1895 ingeschreven aan de Rijksacademie. In 1896 keerde hij terug om etslessen te volgen bij professor Stang. Lammert van der Tonge (1871-1937) zat dat studiejaar ook in de etsklas en maakte een ets en een tekening van hetzelfde model. Uit dat feit kunnen we afleiden dat de ets Jonge vrouw met cape en hoed in het studiejaar 1896-1897 ontstond. Wanneer we de etsen van Mondriaan en Van der Tonge vergelijken zien we dezelfde hoed met strik en dezelfde mantel met hoge kraag. De houding, het haar en de gezichtsuitdrukking van de geportretteerde vrouw tonen grote overeenkomsten. De verschillen zijn verklaarbaar door de verschillende plek die beide kunstenaars in het lokaal hadden, waardoor ze vanuit een ander standpunt het beeld van de vrouw vastlegden. Wietse Coppes en Jeroen Kapelle concludeerden daarom dat ze gelijktijdig moeten zijn vervaardigd.

Henri Goovaerts, Portret van professor Stang, 1887-1889, ets 230 x 180 mm, foto: https://www.henrigoovaerts.nl/nl/catalogue. Goovaerts studeerde tussen 1887 -1889 eveneens aan de Amsterdamse academie.

Kritiek op de docent etsklas

Rudolf Stang uit Düsseldorf werd in 1883 tot ‘professor in de graveerkunst’ benoemd aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten te Amsterdam. Niet iedereen was blij met zijn komst. Hij was traditioneel en van huis uit een graveur en geen etser. Voor zijn komst uitte kunstschilder, etser en kunstrecensent Willem Witsen (1860-1923 ) het bange vermoeden of de nieuwe professor ‘zich wel met etsen zou willen inlaten!’. Voor Witsen hadden de etslessen van Stang niet veel te bieden. Witsen leerde samen met kunstschilder en kunstcriticus Jan Veth (1864-1925) zelf de etstechniek met behulp van buitenlandse handboeken. De in Dordrecht geboren Veth schreef in De Nieuwe Gids van 1887 naar aanleiding van een artikel door Stang: ‘Van een Düsseldorfer graveur, die ‘t in zijn eigen land niet eens vinden kon, van een kannibaal, die natuurlijk van Rembrandt geen tittel of jota begrijpt, van een prutser, die zeven jaar zoekbrengt op een levenlooze prent’.  Onder het pseudoniem J. Stemming was ook kunstschilder, etser en kunstcriticus Maurits Willem van der Valk (1857-1935) kritisch op Stangs benoeming. Hij vond Stang geen kunstenaar, maar een werkman. Van der Valk schrijft dat hij ‘geen besef heeft dat eene ets of eene schilderij nog iets meer is dan louter techniek’. Mondriaan heeft mogelijk vooral puur technische zaken geleerd en het dus nog maar de vraag of hij veel over de etskunst leerde van Stang.

Inkomsten genereren

Tot nu is geen verklaring gevonden waarom Mondriaan zich bekwaamde in de etstechniek. Een van de veronderstellingen is dat hij met etsen een andere markt kon aanspreken om extra inkomsten te genereren. De directeur van de Rijksacademie in Amsterdam, August Allebé (1838-1927) schreef na afronding van de etsklas een aanbevelingsbrief voor Mondriaan. Hij noemt daarin onder andere de volgende drie punten: Mondriaan had deelgenomen aan de etsklas, hij moet zorgen voor zijn eigen levensonderhoud, en voor zijn kunstzinnige ontwikkeling zou een verblijf in Engeland nuttig zijn. Conservator Kunstmuseum den Haag Hans Janssen (1954-2021) opperde dat deze combinatie er mogelijk op wijst dat Mondriaan evenals medekunstenaar Willem Witsen een plek wilde veroveren op de internationale markt. De oprichting in 1885 van de Nederlandsche Etsclub kan voor Mondriaan mede aanleiding zijn geweest om zich in het etsen te scholen. Zo waren tijdens de tentoonstellingen van de Etsclub veel buitenlandse deelnemers, zoals Whistler, Camille Pisarro, Edgar Degas aanwezig. De internationale kunstmarkt werd door Kunsthandel Van Wisselingh & Co gedomineerd. Deze in 1838 in Amsterdam opgerichte kunsthandel bestaat nog steeds. De huidige eigenaar is Willem Winter, die op 3 maart van dit jaar in Villa Mondriaan vertelde van de ontdekking van een nieuw stilleven door Mondriaan. Ook dit werk uit ca.1905 is evenals Jonge vrouw met cape en hoed in bruikleen van de Stichting de Kunsttunnel bij Villa Mondriaan te zien.

Nederlandsche Etsclub

De ets kwam als zelfstandig kunstwerk opnieuw in de belangstelling in de 19^e eeuw. De etstechniek werd daarvoor vooral gebruikt om schilderijen te reproduceren. Schilders van de Haagse school beoefenden al wel de etskunst. Deze kunst had in de eerste helft van de 19^e eeuw nog een experimenteel karakter. In het laatste kwartaal van de 19^e eeuw werden overal in Europa en de Verenigde Staten verenigingen van etsers opgericht. Zij gaven portefeuilles uit met werk van hun leden. Daarmee stimuleerden ze de etskunst en konden kunstenaars zo de aandacht van het publiek trekken. Voor de oprichting van Nederlandsche Etsclub werd als argument ook de deelname aan de wereldtentoonstelling van 1889 gegeven. Jan Veth die, evenals Van der Valk, forse kritiek had geuit op professor Stang behoorden tot de oprichters van de Etsclub in Amsterdam. Ze hadden daarbij de etskunst, zoals die door Rembrandt, Millet en Jacob Maris werd beoefend voor ogen. Van der Valk was tevreden over de resultaten. Hij schreef in De Nieuwe Gids van 1887 dat de eerste expositie van de Etsclub in Den Haag ‘bewijzen had geleverd, dat er ook door de jongeren etsen werden gemaakt, zoo kern-gezond, zoo artistiek, dat ze een schoone toekomst beloofden’. Aan de tentoonstellingen van de Etsclub namen beide broers Maris, Jacob en Matthijs, deel. Zij waren de ooms van Simon Maris, die Mondriaan omstreeks 1899 had leren kennen en waar Mondriaan bevriend mee zou worden.

Piet Mondriaan, Jonge vrouw schilt aardappels, c. 1897, ets, 277 x 217 mm, Rijksakademie van beeldende kunsten, Amsterdam.

Piet Mondriaan, Jacobskerk, 1898, ets, 370 x 260 mm, The Museum of Modern Art, New York City.

Etsen

Na zijn deelname aan de etsklas is Mondriaan voor zover bekend niet verder gegaan met de etskunst. Van hem zijn tot nu toe nog maar twee andere etsen bekend. Dat zijn Jonge vrouw schilt aardappels (1897) en St. Jacobskerk (1898). Deze vallen beide onder de groep die door Robert Welsh als Winterswijkse werken werden gecategoriseerd. Op Jonge vrouw schilt aardappels zien we een vergelijkbare ronde boerenklaptafel die ook is afgebeeld op Boereninterieur in de Achterhoek. Dat werk van Mondriaan kreeg vorig jaar een vaste plek in het Museum Villa Mondriaan. Wel heeft Mondriaan met de etstechniek nog enkele ex librissen vervaardigd. Een voorbeeld is de Ex libris die hij voor kunstenaar Eva Emmelina Seelig maakte. Deze is in het bezit is van het Rijksmuseum in Amsterdam. Daarop zien we links een hand die een doornenkroon vasthoudt en rechts een hand met een narrenkap. Onderaan staat de tekst: ‘Life is a comedy to those who see, a tragedy to those who feel’.

Piet Mondriaan, Ex libris van Eva Emmelina Seelig, c. 1905, ets, 92 × 172 mm, Rijksmuseum Amsterdam.

Na de etsklas

In 1898, het jaar na de ets, nam Mondriaan voor de eerste keer deel aan de Prix de Rome, een zeer prestigieuze prijs voor jonge kunstenaars. Hij werd afgewezen, omdat hij in het geheel niet voldeed aan de eisen voor het tekenen van een onderdeel van het menselijk lichaam en naar naaktmodel. Mondriaan keert dan voor langere tijd naar zijn ouderlijk huis in Winterswijk. Van daaruit solliciteerde hij tevergeefs naar de positie van tekenleraar in Enschede. In zijn sollicitatie noemde Mondriaan zijn professoren August Allebé (1838-1927), Carel Lodewijk Dake (1847-1918) en Nicolaas van der Waay (1855-1936) aan de Rijksacademie als referenties. Naast referenties uit het netwerk van zijn vader gaf hij Gerhard Wilhelm Schut (1848-1932) op, die als tekenleraar werkzaam was aan de Rijks Hoogere Burgerschool tegenover Villa Mondriaan. Schut leende hem gipsen modellen van de school om thuis na te tekenen. Die basis heeft hem ook later toen hij de tweede poging ondernam om de prestigieuze Prix de Rome te winnen, niet geholpen. Desondanks is Mondriaan wel één van Nederlands bekendste schilders geworden. Deze tot op de dag van vandaag wereldberoemde kunstenaar werd geen etser, maar Museum Villa kan nu toch de bijzondere ets Jonge vrouw met cape en hoed tonen.

Dit artikel is verschenen in Museum Nieuws nr. 186 september 2023 Vereniging het Museum (VHM) Winterswijk. Voor de versie met bronvermelding in noten kunt u                                        mailen naar cschuurman13@gmail.com. 

Literatuur

Giltay, Jeroen, ‘De Nederlandsche Etsclub (1885—1896)’, Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek (NKJ) / Netherlands Yearbook for History of Art 27 (1976) 91-125.

Gorter, Paul, ‘Maris en Mondriaan’, Tirade 41 (1990) 579-595.

Janssen, Hans, Mondriaan in het Gemeentemuseum Den Haag (Den Haag en Zwolle 2008).

Otte, Katjuscha en Ingelies Vermeulen, Vrouwen in het leven van Piet Mondriaan (Amsterdam 2017).

Scholtz, Wim, ‘Villa Mondriaan’, in: Wim Scholtz ed., De vroege Mondriaan. Villa Mondriaan Winterswijk (Winterswijk 2013) 80-95.

Stemming, J. [= M. van der Valk], ‘Professor Stang en de etskunst’, De Nieuwe Gids 2 (1887) 148.

Versteeg, Coos en Herbert Henkels, Mondriaan. Een leven in maat en ritme (‘s-Gravenhage 1988).

Veth, Jan, ‘Bokkesprongen van een Haagschen Kreeft’, De Nieuwe Gids (1887) 2,

Welsh, Robert P. en Joop M. Joosten, Piet Mondrian. Catalogue raisonné. (Blaricum, Paris 1998).

Websites

Lamain, Jitske, ‘Mondrian’s letter of application as a drawing teacher in Enschede resurfaced’, The Mondrianpapers, 2023. https://mondrianpapers.org/index.php/2023/06/06/mondrians-letter-of-application-as-a-drawing-teacher-in-enschede-resurfaced/, laatst geraadpleegd op 26 juli 2023.

Rijksmuseum, ‘Ex libris van Eva Emmelina Seelig’, Rijksmuseum. http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.212577, laatst geraadpleegd op 3 augustus 2023.

RKD, ‘RKD ontdekt nieuwe staat van zeldzame ets Mondriaan’, RKD, 2022. https://rkd.nl/nl/over-het-rkd/actueel/nieuws/1309-rkd-ontdekt-nieuwe-staat-van-zeldzame-ets-mondriaan laatst geraadpleegd op 23 juli 2023.

RKD, ‘Frederika Henriëtte Broeksmit’, RKD, 2023. https://rkd.nl/nl/explore/artists/12847, laatst geraadpleegd op 23 juli 2023.