Piet Mondriaan van tiener tot jong volwassene – Caroline Schuurman
De naam Mondriaan voldoet, net zoals bij Van Gogh en Picasso, om precies te weten over wie het gaat. Graag zouden we willen weten hoe de transformatie verliep van een Winterswijkse tiener tot een jong volwassen schilder. Een man die het aandurfde nieuwe wegen te verkennen, te experimenteren en die zich als vooraanstaand avant-garde kunstenaar zou profileren. Hoe ontwikkelde Piet Mondriaan (1872-1944) zich tot een oorspronkelijk en eigenzinnig kunstenaar? Volwassenwording is een complex proces dat zich voltrekt via de interactie van aangeboren eigenschappen, omgevingsinvloeden en toevallige gebeurtenissen. Op dit soort vragen kan bij niemand een eenduidig antwoord worden gegeven en zeker niet bij Mondriaan. Bij hem zullen we het moeten doen met de fragmentarische bronnen die over Mondriaans jonge jaren en zijn directe familie bewaard zijn gebleven.
Atelier van Mondriaan in Winterswijk
Mondriaan is veertien jaar wanneer hij met twee jaar vervolgonderwijs aan de leerplicht heeft voldaan. Hij wil kunstenaar worden, maar zijn vader vindt het beter dat hij eerst de onderwijsaktes tekenen haalt. In die periode verslechterde de relatie tussen vader en het schoolbestuur. Vader werd verweten dat hij ‘zich zoo beslist en stellig blijft onttrekken aan allen omgang’. De sfeer zal er thuis niet beter op geworden zijn. Ondanks dat ging Mondriaan blijkbaar voortvarend aan de slag en slaagde erin zowel de lager als de middelbaar onderwijsakte tekenen te behalen. Broer Carel herinnerde zich: ‘Hij had bij ons thuis de vroegere ‘speelkamer’ ingericht als atelier en studeerde bij ons aan huis’. In een boek over de ateliers van Mondriaan worden Amsterdam, Laren, Parijs, Londen en New York beschreven, maar zijn eerste ‘atelier’ in Winterswijk staat er niet in vermeld. We hebben helaas geen foto van dat ‘atelier’. De eerste foto van een atelier van Mondriaan ingericht in oud-Hollandse stijl, stamt uit 1901. In dat jaar liepen de problemen van vader op school zo hoog op, dat het schoolbestuur met vader overeen kwam dat hij vrijwillig ontslag nam. Na de verhuizing van zijn ouders naar Arnhem zal Mondriaan niet meer in Winterswijk komen. Hij is dan 29 jaar en woont al zeven jaar in Amsterdam, waar hij optrekt met kunstenaars zoals Simon Maris.
Les van Oom Frits
Vader bracht hem de eerste beginselen van het tekenen bij, maar het was oom Frits Mondriaan die Mondriaan zijn eerste schilderlessen gaf. Het is de vraag hoe groot de invloed van zijn oom was. Volgens broer Carel waren noch vader, noch oom Frits bekwaam om onderwijs te geven om aan de eisen van de akten te voldoen. De atelierfoto uit 1901 toont dat Mondriaan zolang hij in Winterswijk kwam, nog wel aansloot bij de Haagse school van oom Frits. Maar de gouache Dorpskerk, met daarop de St. Jacobskerk, geeft al een ander beeld van zijn ontwikkeling. In 1912 is kunstcriticus Nathan Wolf ervan overtuigd dat Mondriaan steeds sterker een geheel andere weg opslaat dan zijn oom Frits. Naar aanleiding van twee tentoonstellingen in Amsterdam schrijft Wolf, nog voordat hij de tentoonstelling met het nieuwste werk van Mondriaan heeft gezien: ‘Maar dat neef Piet in kunstopvattingen nog wel éven ver, misschien wel nog verder, van zijn oom Frits verwijderd zal staan, kan ik bij voorbaat als bewering wel op mij nemen!’
Tentoonstelling Mondriaan: de familie
Hoe interessant Mondriaans ontwikkeling ook is, uiteindelijk gaat het om zijn schilderijen. Op 28 april 2023 werd in Villa Mondriaan de tentoonstelling Mondriaan: de familie vanwege het tienjarig bestaan van het Museum feestelijk geopend. Door het gezamenlijk tonen van het werk van Piet Mondriaan sr., Frits Mondriaan en Piet Mondriaan jr. kan iedere bezoeker zich een eigen oordeel vellen over de invloeden van vader en oom op Mondriaan.
Dit artikel is verschenen in Museum Nieuws juni 2023 Vereniging het Museum (VHM) Winterswijk. Voor bronvermelding en literatuurlijst kunt u mailen naar cschuurman13@gmail.com
